Preszowskie jatki
Preszowskie jatki albo preszowski krwawy sąd (słow. prešovské jatky, prešovský krvavý súd, węg. Eperjesi vésztörvényszék) – proces sądowy 24 ewangelickich szlachciców i mieszczan z Preszowa i dalszych okolic królestwa Węgier w 1687, oskarżonych i skazanych na śmierć za sprzyjanie antyhabsburskiemu powstaniu Thökölya.
Tło historyczne
[edytuj | edytuj kod]W II połowie XVII wieku magnaci z królestwa Węgier buntowali się przeciwko centralizacji władzy katolickich Habsburgów po wojnie trzydziestoletniej. W 1666 sprzysiężyli się przeciwko władzy pod wodzą Franciszka Wesselényiego, jednak spisek został szybko wykryty, a Wesselényi zmarł przed własną egzekucją. Dalsze próby podporządkowania sobie węgierskiej szlachty i przymusowa rekatolicyzacja ewangelickich regionów Węgier[1] doprowadziła do wybuchu ośmioletniego powstania dowodzonego przez Imre Thökölya i ostatecznie stłumionego przez Austriaków w roku 1686.
Kapitulacja i proces
[edytuj | edytuj kod]Powstanie Thökölya zbrojnie poparli ewangelicy i kalwini (głównie szlachta i mieszczanie) z Preszowa (węg. Eperjes). 11 sierpnia 1685 armia austriacka pod dowództwem generała Schulza pokonała powstańców w bitwie pod Preszowem i rozpoczęła oblężenie miasta. Po dwóch miesiącach obrony Preszów skapitulował[2].
Po zdobyciu miasta powstańcy i mieszczanie mieli otrzymać amnestię i zachować przywileje, jednak wkrótce oskarżono ich o przekazywanie zaopatrzenia i szpiegostwo na rzecz hrabiny Heleny Zrinskiej (żony Thökölya) w oblężonym Mukaczewie[3]. Według innych źródeł, preszowska szlachta miała być ostatecznie sądzona za uczestnictwo w powstaniu Thökölya[1] mimo obietnicy amnestii, lub preszowscy mieszczanie wzajemnie fałszywie oskarżali się o knucie nowego spisku już po zajęciu miasta przez Austriaków, licząc na uniknięcie kary albo pozbycie się lokalnych wrogów i rywali[2].
W lutym 1687 zaczął działać doraźny sąd pod przewodnictwem neapolitańskiego generała Antonia Caraffy. 5 marca stracono preszowskich senatorów i szlachciców: Žigmunda Zimmermanna, Andreja Kecera (Kecsera lub Keczera), Gašpara Rauschera i Františka Baraňa. Do 16 września Caraffa (mimo wcześniejszych przypuszczeń historyków, że pełnił zarówno rolę sędziego i oskarżyciela, tym drugim miał być László Szentiványi[2]) skazał na śmierć 24 preszowskich mieszczan, powstańców i innych osób oskarżonych o spiskowanie, a ponad 300 skonfiskował majątki[2]. Skazańców zabijano przez obcinanie kończyn i głów na preszowskim rynku, między kościołem św. Mikołaja a szkołą, a następnie wystawiano ich głowy na widok publiczny[3]. Wśród straconych i ofiar tortur w trakcie przesłuchań w miejskim więzieniu (w tym jedno samobójstwo) znaleźli się szlachcice, mieszczanie, ziemianie, senatorzy, handlarze, sędziowie miejscy z Preszowa i Koszyc, poseł i przyjaciel Thökölya razem z dwójką sługów, kalwiński ksiądz, koszycki masarz, posłaniec i niezidentyfikowany z nazwiska chłop.
Po procesie
[edytuj | edytuj kod]
Działalność nadzwyczajnego sądu preszowskiego odbiła się szerokim echem na Węgrzech. Tortury i egzekucje potępili przedstawiciele kleru katolickiego, w tym biskup Győru i przyszły kardynał Leopold Karl von Kollonitsch. Działalność Caraffy i jego stronników położyła jednak kres buntowi węgierskiej szlachty, a na sejmie węgierskim w Bratysławie zwołanym w październiku 1687 kościół i miasta królewskie zgodziły się na dziedziczenie korony węgierskiej przez Habsburgów[2]. Kolejnym dużym buntem węgierskiej magnaterii przeciwko Habsburgom było dopiero powstanie Rakoczego w 1703.
Johannes (Jan) Rezik (1650–1710), naoczny świadek wydarzeń i wykładowca kolegium ewangelickiego w Preszowie, w swojej relacji z procesu i egzekucji określił je łacińskim mianem laniena Eperiensis (dosłownie "rzeźnia preszowska"). Ten termin w 1931 roku został przełożony przez Gustáva Pogánya na słowacki jako prešovské jatky[4] i w takim brzmieniu wszedł do słowackiej historiografii oraz został spolszczony.
W trakcie gruntownego remontu kościoła rzymskokatolickiego we wsi Svinia (węg. Szinye) w 1930, pod atrium świątyni odkryto cztery bezgłowe szkielety, zidentyfikowane następnie przez pastora ewangelickiego i nauczyciela Jánosa Gömörya jako szczątki ofiar jatek preszowskich. 12 listopada 1930 miał miejsce ich powtórny pogrzeb w kościele świętej Trójcy w Preszowie[5].
2 lipca 1995 za ofiary preszowskich jatek modlił się Jan Paweł II odwiedzając miasto w trakcie swojej pierwszej pielgrzymki na Słowację. Wizytę papieża upamiętnia marmurowa tablica obok pomnika męczenników z Preszowa na ulicy Hlavnej, gdzie kiedyś mieściło się kolegium ewangelickie.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Barbara Suchoń-Chmiel, Incarceratio, liberatio et peregrinatio w twórczości słowackich emigrantów religijnych XVII wieku, „Pamiętnik Słowiański”, nr 61 (LXI), Komitet Słowianoznawstwa PAN, 2011, ISSN 0078-866X.
- ↑ a b c d e Stanisław A. Sroka, Martin Honza, Janusz Kurtyka i inni: Historia Scepusii II. Dzieje Spisza od roku 1526 do roku 1918. T. 2. Kraków: Societas Vistulana, 2021. ISBN 978-83-65548-93-1.
- ↑ a b Nóra G. Etényi. Protestant ‘Athleta Christi’ in the Propaganda of the Great Turkish War: The Demise of Georg Friedrich, Duke of Wurttemberg at Košice, 1685. „Historical studies on Central Europe”. 1 (1), s. 97-128. Uniwersytet Loránda Eötvösa. ISSN 2786-0922. (ang.).
- ↑ Johannes Rezik, Gustáv Pogány (tłum.): Theatrum Eperiense, anno 1687 erectum, seu Laniena Eperiensis. Liptowski Mikulasz: Tranoscius, 1931.
- ↑ János Gömöry, Eperjes és az Evangélikus Kollégium története, Budapeszt: Evangélikus Országos Múzeum, 1994, OCLC 1081844609 [dostęp 2023-03-09] (węg.).